برون رفت از فرونشست زمین با هدایت جمعیت به سمت منابع آبی.

 فرونشست زمین پدیده ای است که به علت مصرف بیش از حد منابع آبی زیر زمینی ایجاد می شود؛ به عبارت دیگر وقتی آب سفره های زیرزمینی به سطح زمین کشیده می شود آن بخش از زمین مانند اسفنجی که آب آن کشیده و جمع می شود، فرو می رود و به اعتقاد کارشناسان، در آن صورت زمین مرده است و بازگشت آن به وضعیت اولیه غیرممکن و یا بسیار دشوار خواهد بود.
ایران نیز که کشوری خشک و کم آب است به علت بهره کشی بیش از حد از منابع آبی و عدم مدیریت صحیح آنها چند سالی است با پدیده فرونشست زمین مواجه است به طوری که شاهد بروز این پدیده در ابعاد 40 تا 50 سانتیمتری در دشت های فسا، جهرم و میناب هستیم این در حالی است که بر اساس اعلام اتحادیه اروپا بروز چهار میلیمتر فرونشست زمین در سال یعنی وضعیت بحرانی است.

در ایران از حدود 5۰ سال پیش با ورود فناوری حفر چاه‌ های عمیق، سرعت برداشت از منابع زیرزمینی افزایش یافته است،
این افزایش برداشت را با کاهش حجم مخازن در طول زمان به ‌خوبی می ‌توان مشاهده کرد به طوری که در ۴۷ سال اخیر مخازن زیرزمینی آب کشور با کسری ۱۱۰ میلیارد متر مکعبی مواجه شده‌اند که چیزی حدود ۹۵ میلیارد مترمکعب آن مربوط به ۲۰ سال گذشته است.

مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: فرونشست زمین شامل فرو ریزش یا نشست رو به پایین سطح زمین است که می تواند شامل جابجایی افقی کمی هم باشد، فرونشست می تواند در اثر پدیده های طبیعی زمین شناختی مانند انحلال، آب شدگی یخ ها، تراکم نهشته ها، حرکات آرام پوسته، خروج گدازه از پوسته جامد زمین و یا فعالیت های انسانی نظیر معدنکاری، برداشت آب های زیرزمینی و یا نفت ایجاد شود.
وی با بیان این که فرونشست زمین یک پدیده غیر قابل بازگشت است، تصریح کرد: از این رو باید با روش‌ های مدیریت منابع آب و با مدیریت و کنترل و توزیع جمعیت، مصرف آب در کشور ساماندهی شده و ابتدا سرعت فرونشست به صفر برسد و در نهایت متوقف شود.
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی به میزان فرونشست زمین در کشور و مشخصا تهران اشاره کرد و گفت: در ایران به صورت خزنده از حدود اوایل دهه 60 فرو نشست در حال شدت گرفتن است که همه دشت‌ها و مناطق شهری از جمله تهران را تحت تاثیر قرار داده است. رخداد سالانه حدود 25 سانتیمتر فرونشست در دشت جنوب غربی تهران یعنی بعد از ۱۰ سال، 2.5متر کاهش سطح زمین را خواهیم داشت.
زارع افزود: در محدوده شهریار از اوایل دهه 60 حدود 13 متر سطح آب زیر زمینی افت کرده و تقریبا به همین میزان سطح زمین در بیشترین محل ها در جنوب شهر قدس نشست کرده است. البته این مقدار بیشینه مربوط به همه محل ها و کل گستره شهر تهران نیست ولی در همین محدوده پیرامونی شهر تهران حدود 3 میلیون نفر در نواحی در معرض فرونشست زمین قرار گرفته است.

**فرونشست و تحریک گسل ها
«علت فرونشست زمین وجود حدود 50 هزار حلقه چاه غیرمجاز و برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی در محدوده استان تهران است، در محدوده های فرونشست زمین در استان تهران گسل های فعال نیز عبور می کنند که در مطالعات تیم پژوهشی ما احتمال تحریک گسل های فعال در اثر فرونشست زمین مورد بررسی قرار گرفته است ».
زارع گفت: بر پایه پژوهش هایی که در ایالات متحده، به ویژه در ایالت کالیفرنیا ، مشخص شده است هنگامی که میزان تغییرات تنش از حدود 7 درصد از تنش بحران مورد نیاز برای گسیختگی گسل فراتر رود، احتمال تحریک گسل ها وجود دارد.وی اظهار داشت: مطالعات ما نشان می دهد در بسیاری از نواحی استان تهران چنین میزانی از تغییرات تنش حاصل شده و تحریک گسل ها رخ داده است، البته این الزاما به معنی رخداد بلافاصله زلزله نیست ولی نشان می دهد که زمینه رخداد زمین لرزه در گسل های فعال، فعال شده ، گسل هایی که بدون رخداد فرونشست زمین نیز توانایی رخداد زمین لرزه را دارند.

**برون رفت از پدیده فرونشست زمین
مسعود شفیعی رییس سازمان نقشه برداری کشور نیز درباره فرونشست زمین و راهکارهای مقابله با این مساله گفت: نرخ فرونشست لزوما به معنای خطر پذیری نیست، درست است در برخی از نهادهای بین المللی عددهایی را به عنوان محدوده بحران مشخص کرده اند اما تمام آنها با شرایط سرزمینی، تراکم جمعیت، میزان ساخت و سازها و ساختار زمین ساختی ارتباط دارد.
وی اظهار داشت: بنابراین با توجه به این تعریف نمی توان گفت که ما در فرونشست رکورد دار هستیم اما این به آن معنا نیست که وضعیت خوبی داریم و جای نگرانی وجود ندارد، بلکه تاکید من بر این است که حرف های فاقد مبنا و پشتوانه علمی بیان نکنیم.
رییس سازمان نقشه برداری کشور تاکید کرد: مساله مهم میزان خطر پذیری چنین پدیده ای و مکان بروز آن است که اهمیت بیشتری دارد، مثلا فرونشست چهار سانتیمتر در محل فرودگاه بسیار خطرناک تر از 40 سانتیمتر در یک دشت لم یزرع است بنابراین مکان بروز این پدیده از لحاظ خطرپذیری بسیار مهم است.
شفیعی ادامه داد: با توجه به شرایطی که کشور ما از لحاظ استفاده از منابع آبی دارد پذیرش چنین موضوعی به عنوان یک چالش غیر قابل انکار است و جزو چالش های جدی کشور محسوب می شود و وزارت نیرو هم به عنوان متولی آب کشور به این موضوع واقف است.
وی به برداشت بیش از حد آب از سفره های زیر زمینی هم اشاره کرد و افزود: چندی پیش در سفری که به قم داشتم مسوولان اظهار می کردند چاه های مجاز عامل بیش از 90 درصد به وجود آمدن فرونشست در قم است، به عبارت دیگر، علت مشخص است اما چاره ای نیست و الگوی کشت و سبک زندگی ما در کنار هم موجب شد چنین مشکلی پیش آید.

**تغیییر سبک زندگی
رییس سازمان نقشه برداری کشور به راهکارهایی برای کنترل پدیده فرونشست اشاره کرد و گفت: اینکه بگوییم می شود مدیریت کرد تا برگردیم به شرایط قبل و یا اینکه بگوییم مثلا جایی که دو متر کاهش ارتفاع داشته دوباره به حالت اولیه برگردد، بسیار سخت و شاید غیر ممکن است اما اولین گام این است که بیاییم راهکارها و روش هایی برای تغییر سبک زندگی و یا الگوی کشت پیدا کنیم.
شفیعی تاکید کرد: باید توجه داشته باشیم که اگر بی درنگ این کار را متوقف کنیم بحران های اجتماعی به وجود می آورد بنابراین ابتدا باید راهکار پیدا کنیم که چه کاری می توانیم انجام دهیم تا زندگی مردم اینقدر به برداشت آب های زیرزمینی وابسته نباشد.

**جمع آوری سیلاب ها
وی همچنین گفت: بخش زیادی از کمبودهای آبی خود را به راحتی از مخازن زیرزمینی جبران می کنیم در واقع راحت ترین راه برای ما حتی در شهرهای شمالی کشور که منابع آبی قابل قبول و مناسبی در اختیار دارند، رفتن به سمت برداشت آب های زیر زمینی است.
رییس سازمان نقشه برداری کشور با تاکید بر این که این مدل را باید تغییر دهیم، افزود: می توان از روش هایی مانند احیای قنات و جمع آوری آبهای روان استفاده کنیم، امروزه شاهد وقوع سیلاب های زیادی در کشور هستیم که به راحتی هدر می روند در حالی که می توان با جمع آوری آنها حجم زیادی از آب را مدیریت و ذخیره کرد.

**هدایت جمعیت به سمت منابع آبی
شفیعی با اشاره به پراکندگی نامناسب جمعیتی در کشور گفت: امروزه بحثی جدی درباره نحوه پراکندگی جمعیتی در کشور مطرح است، بسیاری از جمعیت کشور در دامنه های زاگرس در کویر مرکزی و در شمال پراکنده اند البته در شمال کشور جمعیت به درستی در کنار آب استقرار یافته است، اما در سواحل جنوبی کشور در خلیج فارس و دریای عمان کمترین میزان استقرار جمعیت را داریم.
وی اظهار داشت: انتقال آب به عنوان یکی از راهکارهای رفع مشکل کم آبی یک منطقه در کشور مطرح است در حالی که می توان به جای انتقال آب، جمعیت را به سمت منابع آبی سوق داد، البته تمام این کارها به برنامه ریزی های اصولی و بلند مدت نیاز دارد در غیر اینصورت پایدار نخواهد بود.
رییس سازمان نقشه برداری کشور تاکید کرد: البته اگر این طرح با موفقیت هم اجرا شود اما الگوی مصرف ما در منابع آبی تغییر نکند نمی توان گفت که به سمت منابع پایدار حرکت کرده ایم، بنابراین اصلاح الگوی مصرف بسیار مهم و تاثیر گذار است.
شفیعی ادامه داد: بنابراین باید الگوی استقرار جمعیت تغییر کند و بر اساس آن جمعیت به سمت مناطقی که تنوع منابع آبی در آنها بیشتر است هدایت شوند زیرا در این صورت امنیت آبی ما بیشتر خواهد شد و برای آن بخش از سرزمین که خطر پذیرتر است حاشیه امنیتی به وجود می آید که در طولانی مدت نگرانی هایی مانند فرونشست در آنها کمتر می شود.

*** کاهش و متوقف کردن میزان برداشت آب از سفره های زیر زمینی
وی خاطرنشان کرد: توقف یا کاهش تدریجی میزان برداشت از سفره های آب زیر زمینی هم یک راهکار است. متاسفانه الگوی کشت و مصارف زراعی ما به آب وابستگی زیادی دارد. الان کشاورزان و دست اندرکاران این بخش اذعان دارند که قیمت تمام شده محصولی مانند هندوانه یا برخی محصولات جالیزی که مصرف آب بسیار بالایی دارند و در بازار عرضه یا صادر می شوند به مراتب از ارزش آبی که از دست می دهیم کمتر است بنابراین هیچ صرفه اقتصادی ندارد.

**ارتباط شهرهای حرارتی با فرونشست نیازمند مطالعات بیشتر
رییس سازمان نقشه برداری کشور درباره ارتباط شهرهای حرارتی و بروز پدیده فرونشست نیز گفت: قطعا ایجاد شهرهای حرارتی موجب بالا رفتن مصرف آب و به دنبال آن بروز فرونشست می شود اما اینکه چقدر ربط داشته باشد نمی شود اظهار نظر دقیقی کرد، به هر صورت پدیده فرونشست مولفه های مختلفی دارد که درجه حرارت هوا هم یکی از آنها است.
شفیعی افزود: طبیعی است در کلانشهرهایی مانند تهران، گرم شدگی زمین فقط به میزان تابش نور خورشید و فصول ارتباط نمی یابد بلکه عوامل تشدید کنندگی مانند تردد خودروها، فعالیت های انسانی و تغییر اقلیم هم می تواند در فرونشست تاثیر گذار باشد.
وی تاکید کرد: اما مشخصا آن چه تاثیر مستقیم بر بروز فرونشست زمین می گذارد آبی است که از زیر سطح زمین در اعماق حداقل 200 متری از دست می دهیم چون عمق سفره هایی که از آنها برداشت می کنیم بین 100 تا 300 متر است بنابراین باید آن را کنترل کنیم.